معاملات قابل مشاهده در بازار
معاملات قابل مشاهده در بازار به آن دسته از دادوستدهایی اطلاق می‌شود که اطلاعات آن‌ها به‌صورت شفاف، قابل دسترس و مستند در بازار وجود دارد و می‌تواند به‌عنوان مبنایی معتبر برای سنجش ارزش منصفانه مورد استفاده قرار گیرد. این مفهوم یکی از ارکان حیاتی در چارچوب استاندارد حسابداری شماره ۴۲ است، زیرا کیفیت و قابلیت اتکای اندازه‌گیری ارزش منصفانه، مستقیماً به میزان دسترسی به داده‌های واقعی بازار وابسته است.
در این چارچوب، معاملات قابل مشاهده کمک می‌کنند تا وابستگی به برآوردهای ذهنی، مفروضات داخلی یا قضاوت‌های پرریسک کاهش یابد و ارزش منصفانه تا حد ممکن با داده‌های عینی بازار پشتیبانی شود.
ویژگی‌های کلیدی معاملات قابل مشاهده در بازار
- قابل دسترسی بودن برای عموم
اطلاعات این معاملات در منابعی مانند بورس‌ها، سامانه‌های معاملاتی رسمی، گزارش‌های قیمت‌گذاری عمومی یا سایر منابع باز و رسمی در دسترس است. - مبتنی بر دارایی یا بدهی مشابه یا یکسان
این معاملات یا بر روی اقلام دقیقاً یکسان انجام شده‌اند، یا اقلامی که از نظر ویژگی‌های اقتصادی، ریسک، زمان سررسید، موقعیت جغرافیایی و سایر شرایط، با دارایی یا بدهی مورد اندازه‌گیری «قابل مقایسه» هستند. - بازتاب واقعیت‌های جاری بازار
تنها معاملاتی که در شرایط عادی و بدون اجبار انجام شده‌اند (یعنی «معامله منظم») و قیمت آن‌ها نماینده وضعیت فعلی بازار باشد، قابل اتکاء محسوب می‌شوند. - پایه‌گذار سطوح ۱ و ۲ در سلسله‌مراتب ارزش منصفانه
وجود چنین معاملات، امکان استفاده از ورودی‌های سطح ۱ (در صورت یکسان بودن کامل) یا سطح ۲ (در صورت شباهت بالا و تعدیلات محدود) را فراهم می‌کند.
جایگاه در استاندارد شماره ۴۲
استاندارد تأکید دارد که در صورت وجود معاملات قابل مشاهده، واحد تجاری الزام دارد از آن‌ها استفاده کند و نباید به‌سرعت به مدل‌های پیچیده یا برآوردهای سطح ۳ متوسل شود. این الزام برای ارتقاء قابلیت اتکای اندازه‌گیری و کاهش قضاوت‌های ذهنی طراحی شده است.
همچنین، در بندهای مربوط به تکنیک‌های ارزش‌گذاری، صراحتاً ذکر شده است که ورودی‌های قابل مشاهده حاصل از معاملات بازار، نسبت به ورودی‌های غیرقابل مشاهده اولویت دارند.
تمایز با ورودی‌های غیرقابل مشاهده
| ویژگی | معاملات قابل مشاهده در بازار | ورودی‌های غیرقابل مشاهده |
| منبع اطلاعات | بازارهای رسمی و عمومی | برآوردهای داخلی یا مفروضات مدیریتی |
| قابلیت اثبات | بالا و مستند | پایین و مبتنی بر فرض |
| سطح در سلسله‌مراتب | اغلب سطح ۱ یا ۲ | سطح ۳ |
| شفافیت برای استفاده‌کنندگان | بالا | پایین |
| قابلیت اتکا و مقایسه | بسیار بالا | نیازمند توضیح و افشای بیشتر |
کاربردهای عملی در حسابداری ارزش منصفانه
- قیمت سهام بورسی
شرکت الف، سهام شرکت ملی مس ایران را در بورس تهران نگهداری می‌کند. قیمت معاملات روزانه‌ی این سهم به‌عنوان معامله‌ای کاملاً قابل مشاهده، مبنای اندازه‌گیری ارزش منصفانه در سطح ۱ قرار می‌گیرد. - اوراق مشارکت مشابه با ویژگی‌های تعدیل‌شده
شرکت ب، اوراقی دارد که مشابه اوراق مشارکت منتشره توسط بانک مرکزی است. اگرچه تفاوت‌هایی جزئی در سررسید یا نرخ دارد، قیمت بازار این اوراق می‌تواند پس از تعدیل‌های محدود، به‌عنوان مبنای سطح ۲ استفاده شود. - قیمت‌گذاری املاک بر اساس معاملات منطقه‌ای
در ارزیابی ملک صنعتی شرکت ج، تحلیل‌گر به معاملات رسمی ثبت‌شده برای املاکی مشابه در همان منطقه مراجعه می‌کند. قیمت‌های این معاملات – به شرط نظم و شفافیت – می‌توانند ورودی سطح ۲ محسوب شوند.
چالش‌ها و ملاحظات حرفه‌ای
- اطمینان از منظم بودن معامله: اگر معامله تحت فشار یا اضطرار انجام شده باشد (مثلاً فروش فوری دارایی برای تسویه بدهی)، قیمت حاصل از آن نباید به‌عنوان ورودی قابل اتکا تلقی شود.
- تعیین میزان مقایسه‌پذیری دارایی‌ها: حتی معاملات مشابه نیازمند بررسی دقیق ویژگی‌های اقتصادی، شرایط بازار و تفاوت‌های جغرافیایی هستند.
- در دسترس بودن اطلاعات: در برخی بازارها، شفافیت پایین و نبود اطلاعات عمومی، مانع استفاده از این معاملات می‌شود.
- بروزرسانی و مربوط بودن اطلاعات: داده‌های قدیمی یا خارج از بازه‌ی زمانی گزارشگری نمی‌توانند نشانگر شرایط جاری بازار باشند.
نتیجه‌گیری
معاملات قابل مشاهده در بازار، بنیان اساسی برای اندازه‌گیری ارزش منصفانه با بالاترین سطح قابلیت اتکا و شفافیت هستند. استفاده صحیح از این داده‌ها، نه‌تنها از انحرافات ذهنی جلوگیری می‌کند، بلکه اعتبار صورت‌های مالی و اعتماد ذی‌نفعان را نیز به‌طور محسوسی افزایش می‌دهد. در عین حال، تشخیص معاملات واقعی، منظم و قابل استناد، نیازمند مهارت تحلیلی، بررسی مستندات و قضاوت حرفه‌ای قوی است.
این مفهوم بخشی از چارچوب استاندارد شماره ۴۲ است و در روزهای آینده، سایر اجزاء آن با همین سبک تحلیلی از طریق سایت و شبکه های اجتماعی انجمن حسابداران خبره ایران منتشر خواهند شد.
گردآوری، ترجمه و تدوین:
دکتر سید محمد باقرآبادی
انجمن حسابداران خبره ایران
نوآوری در اندیشه، پیشرو در عمل