معامله منظم
معامله منظم به معامله‌ای گفته می‌شود که در شرایط عادی بازار، بدون اجبار، اضطرار یا رفتار غیرمعمول انجام می‌شود و طرفین آن، یعنی فروشنده و خریدار، هر دو آگاه، مستقل و دارای تمایل کافی برای انجام معامله هستند. این مفهوم، جزء لاینفک تعریف ارزش منصفانه در استاندارد حسابداری شماره ۴۲ است و تضمین می‌کند که قیمت حاصل از چنین معامله‌ای، بازتابی واقعی از شرایط جاری بازار باشد، نه نتیجه فشارهای بیرونی یا وضعیت غیرعادی اقتصادی.
در بندهای آغازین استاندارد شماره ۴۲، ارزش منصفانه به‌صراحت مبتنی بر «معامله منظم» تعریف شده و هرگونه انحراف از این شرایط می‌تواند منجر به تخمین نادرست ارزش و ارائه‌ی اطلاعات گمراه‌کننده به استفاده‌کنندگان صورت‌های مالی شود.
ویژگی‌های کلیدی معامله منظم
- فقدان اجبار
هیچ‌یک از طرفین معامله (اعم از خریدار یا فروشنده) تحت فشار مالی، حقوقی یا عملی برای انجام معامله قرار ندارند. اجبار ممکن است ناشی از بحران نقدینگی، نیاز فوری به دارایی، یا الزام ناشی از قانون یا قرارداد باشد. - تمایل متقابل طرفین
هر دو طرف، با اراده آزاد و بدون اجبار، تصمیم به انجام معامله می‌گیرند. این تمایل باید مستند، منطقی و متناسب با شرایط بازار باشد. - دسترسی به اطلاعات کافی
طرفین معامله باید به اطلاعات کافی، مرتبط و قابل اتکا درباره دارایی یا بدهی موردنظر، شرایط بازار، و ریسک‌های اقتصادی دسترسی داشته باشند. - زمان کافی برای بازاریابی
دارایی یا بدهی موردنظر باید به‌صورت معقول و به‌اندازه‌ی کافی در معرض بازار قرار گرفته باشد تا مشارکت‌کنندگان بازار فرصت ارزیابی، مقایسه و تصمیم‌گیری داشته باشند. - انجام معامله در بازار فعال یا باصرفه‌تر
در حالت ایده‌آل، معامله منظم در بازاری انجام می‌شود که فعال یا باصرفه‌تر بوده و بیشترین حجم و اطلاعات در آن جریان دارد.
چرا معامله منظم در سنجش ارزش منصفانه حیاتی است؟
در صورتی که معامله تحت شرایطی غیرعادی انجام شود (مانند مزایده اضطراری، ورشکستگی، فروش اجباری، یا فقدان بازاریابی مناسب)، قیمت حاصل از آن نمی‌تواند نماینده‌ی ارزش منصفانه باشد. استفاده از چنین قیمت‌هایی ممکن است باعث کم‌نمایی یا بیش‌نمایی ارزش دارایی‌ها و بدهی‌ها در صورت‌های مالی شود.
استاندارد شماره ۴۲ تأکید دارد که حتی اگر قیمت مشاهده‌شده از بازار در دسترس باشد، واحد تجاری باید بررسی کند که آیا معامله واقعاً «منظم» بوده یا نه. در غیر این صورت، آن قیمت نباید مستقیماً به‌عنوان ارزش منصفانه استفاده شود.
مثال‌های کاربردی
- فروش استاندارد ملک تجاری در بازار آزاد
شرکت الف ملکی را با درج آگهی در سامانه‌های رسمی و پس از مذاکره با چندین خریدار، با قیمتی مشخص به فروش می‌رساند. این معامله، چون در شرایط بازار آزاد، بدون اجبار، و با بازاریابی کافی انجام شده، یک معامله منظم محسوب می‌شود. - فروش اضطراری تجهیزات کارخانه‌ای
شرکت ب برای پرداخت بدهی بانکی، ناچار می‌شود تجهیزات خود را سریعاً به پایین‌ترین قیمت بفروشد. این معامله به‌دلیل اجبار زمانی و مالی، «منظم» تلقی نمی‌شود و قیمت آن، مبنای مناسبی برای سنجش ارزش منصفانه نیست. - مزایده ملک مصادره‌شده توسط بانک
بانک ج یک ملک مصادره‌ای را در قالب مزایده فوری به فروش می‌رساند. به‌دلیل نبود زمان کافی برای بازاریابی و احتمال عدم تمایل واقعی خریداران، معامله حاصل‌شده از این فرآیند «منظم» نخواهد بود.
ملاحظات حرفه‌ای برای تشخیص معامله منظم
- بررسی مدت زمان بازاریابی دارایی یا بدهی
- ارزیابی وضعیت مالی فروشنده در زمان معامله
- وجود مستندات مبنی بر رضایت و تمایل هر دو طرف
- شناسایی آثار بحران‌های اقتصادی یا حقوقی بر شرایط معامله
- پرس‌وجو درباره رقابتی بودن فرآیند پیشنهاد قیمت
نتیجه‌گیری
«معامله منظم» بنیان صحت و قابلیت اتکای ارزش منصفانه است. درک درست از این مفهوم و تشخیص دقیق آن، به واحدهای تجاری کمک می‌کند تا از قیمت‌های تحریف‌شده، نوسان‌دار یا ناشی از شرایط خاص فاصله بگیرند و ارزش‌هایی بازارمحور، بی‌طرف و مرتبط با شرایط اقتصادی واقعی را در صورت‌های مالی ارائه دهند. قضاوت حرفه‌ای و مستندسازی در تعیین منظم بودن معامله، نقشی اساسی در کیفیت گزارشگری مالی ایفا می‌کند.
این مفهوم بخشی از چارچوب استاندارد شماره ۴۲ است و در روزهای آینده، سایر اجزاء آن با همین سبک تحلیلی از طریق سایت و شبکه های اجتماعی انجمن حسابداران خبره ایران منتشر خواهند شد.
گردآوری، ترجمه و تدوین:
دکتر سید محمد باقرآبادی
انجمن حسابداران خبره ایران
نوآوری در اندیشه، پیشرو در عمل