سنجش ارزش منصفانه
سنجش ارزش منصفانه، یکی از مفاهیم کلیدی در استاندارد حسابداری شماره ۴۲ است که چارچوبی واحد برای اندازه‌گیری ارزش منصفانه دارایی‌ها و بدهی‌ها فراهم می‌کند. برخلاف سایر مبانی اندازه‌گیری که بر مبنای هزینه یا ارزش خاص واحد تجاری استوارند، سنجش ارزش منصفانه بر پایه دیدگاه بازار و مفروضات مشارکت‌کنندگان بازار قرار دارد. این مفهوم، معیار مشترکی برای گزارشگری مالی در حوزه‌های مختلف، از جمله ابزارهای مالی، دارایی‌های زیستی، ترکیب‌های تجاری، و سرمایه‌گذاری‌ها ارائه می‌دهد.
تعریف استاندارد
بر اساس استاندارد، ارزش منصفانه عبارت است از:
قیمتی که برای فروش یک دارایی یا انتقال یک بدهی در یک معامله منظم بین مشارکت‌کنندگان بازار در تاریخ اندازه‌گیری به‌دست می‌آید.
این تعریف بر قیمت خروج تمرکز دارد؛ یعنی قیمتی که در بازار می‌توان از محل فروش یک دارایی یا انتقال یک بدهی کسب کرد، نه قیمتی که برای خرید آن پرداخت شده است.
ویژگی‌ها و ارکان اصلی
- رویکرد بازارمحور
سنجش ارزش منصفانه بر پایه داده‌ها و شرایط بازار انجام می‌شود، نه براساس نیت، برنامه یا شرایط خاص واحد تجاری. - مبنای خروجی
تمرکز بر قیمت خروج (و نه قیمت ورود) موجب می‌شود گزارشگری مالی بیشتر بازتابی از ارزش مبادله‌پذیر اقلام در بازار باشد. - تاریخ مشخص
ارزش منصفانه در یک تاریخ معین (معمولاً تاریخ ترازنامه) اندازه‌گیری می‌شود و به وقایع قبل یا بعد از آن کاری ندارد. - معامله منظم
مفروض بر این است که معامله در شرایط عادی، بدون فشار یا اجبار، و در محیطی رقابتی انجام شده است. - مشارکت‌کنندگان بازار
افرادی مستقل، آگاه، دارای توانایی و تمایل به انجام معامله در شرایط جاری بازار، به‌عنوان پایه محاسبه در نظر گرفته می‌شوند. - بازار مرجع
در وهله نخست، بازار اصلی که بیشترین حجم یا فعالیت را دارد مبنا قرار می‌گیرد. در غیاب آن، بازاری که از نظر اقتصادی باصرفه‌تر است انتخاب می‌شود.
سلسله‌مراتب ارزش منصفانه
استاندارد، ورودی‌های مورد استفاده برای سنجش ارزش منصفانه را به سه سطح طبقه‌بندی می‌کند:
| سطح | نوع ورودی | ویژگی |
| سطح ۱ | قیمت‌های اعلام‌شده برای اقلام یکسان در بازارهای فعال | بالاترین قابلیت اتکا |
| سطح ۲ | ورودی‌های مشاهده‌پذیر برای اقلام مشابه یا مرتبط | نیازمند تعدیل و قضاوت حرفه‌ای |
| سطح ۳ | ورودی‌های غیرقابل مشاهده و مبتنی بر مفروضات داخلی | پایین‌ترین قابلیت اتکا، نیازمند مستندسازی دقیق |
کاربردها در گزارشگری مالی
- اندازه‌گیری دارایی‌ها و بدهی‌ها در حوزه‌هایی مانند سرمایه‌گذاری‌های قابل معامله، ابزارهای مشتقه، دارایی‌های زیستی، و ترکیب‌های تجاری.
- بازتاب شرایط جاری بازار به‌جای اطلاعات تاریخی یا برآوردهای درونی.
- کمک به مقایسه‌پذیری و شفافیت صورت‌های مالی در میان واحدهای تجاری مختلف.
چالش‌ها و الزامات حرفه‌ای
- نبود بازار فعال: در مواردی مانند دارایی‌های نامشهود خاص یا ابزارهای غیرمعمول، تعیین ارزش منصفانه نیازمند قضاوت و تکنیک‌های پیشرفته ارزش‌گذاری است.
- استفاده از مدل‌های پیچیده: در غیاب قیمت‌های سطح ۱ یا ۲، لازم است از رویکردهایی مانند مدل جریان‌های نقدی تنزیل‌شده، روش‌های مقایسه‌ای یا رویکرد هزینه استفاده شود.
- ریسک‌های بازار و اعتباری: عواملی مانند قابلیت نقدشوندگی پایین یا احتمال نکول طرف مقابل باید در سنجش لحاظ شوند.
- لزوم مستندسازی کامل: استفاده از ورودی‌های سطح ۳، نیازمند افشا و توجیه مفروضات کلیدی در یادداشت‌های توضیحی است.
مثال‌های کاربردی
- سهام پذیرفته‌شده در بورس: شرکت الف، سهام بانک ملت را نگهداری می‌کند. قیمت پایانی سهام در پایان سال ۱۸۰۰ تومان است. این قیمت، ورودی سطح ۱ محسوب شده و برای سنجش ارزش منصفانه استفاده می‌شود.
- ابزار مالی غیرمعامله‌شونده: شرکت ب، اوراق اختیار معامله‌ای دارد که در بازار ثانویه معامله نمی‌شود. با استفاده از نرخ‌های بازار و پارامترهای مدل‌سازی، ارزش منصفانه برآورد می‌شود (ورودی سطح ۲).
- حق اختراع فناوری: شرکت ج، گواهی ثبت اختراعی دارد که فاقد بازار فعال است. با استفاده از جریان‌های نقدی مورد انتظار و نرخ تنزیل مناسب، ارزش آن برآورد می‌شود (ورودی سطح ۳).
افشا و شفافیت
واحد تجاری ملزم است:
- سطح ورودی مورد استفاده را افشا کند.
- تکنیک ارزش‌گذاری و مفروضات کلیدی را توضیح دهد.
- برای ورودی‌های سطح ۳، تحلیل حساسیت و آثار تغییرات در مفروضات اصلی را ارائه دهد.
- هرگونه انتقال بین سطوح را با دلایل مستند گزارش دهد.
جمع‌بندی
سنجش ارزش منصفانه، با تأکید بر شرایط بازار و قیمت خروج، اطلاعاتی به‌روز و تصمیم‌یار در اختیار استفاده‌کنندگان صورت‌های مالی قرار می‌دهد. با وجود مزایای قابل‌توجه، اجرای آن نیازمند درک عمیق از بازار، توانمندی در ارزش‌گذاری، و رعایت الزامات افشا و مستندسازی است. به‌ویژه در شرایط اقتصادی بی‌ثبات یا در بازارهای کمتر شفاف، اتکای صرف به سنجش ارزش منصفانه می‌تواند چالش‌برانگیز باشد و مستلزم قضاوت حرفه‌ای قوی خواهد بود.
این مفهوم بخشی از چارچوب استاندارد شماره ۴۲ است و در روزهای آینده، سایر اجزاء آن با همین سبک تحلیلی از طریق سایت و شبکه های اجتماعی انجمن حسابداران خبره ایران منتشر خواهند شد.
گردآوری، ترجمه و تدوین:
دکتر سید محمد باقرآبادی
انجمن حسابداران خبره ایران
نوآوری در اندیشه، پیشرو در عمل